Azərbaycan dili və Ədəbiyyat dərslərində motivasiyanın qoyulması.

Fəal təlimdə dərsin ilk mərhələsi motivasiyadır.Bu mərhələ iki-yeddi dəqiqə müddətində başa çatmalıdır.Baxmayaraq ki,mərhələ bu qədər qısamüddətlidir, lakin onun dərsin əvvəlindən sona qədər nə dəracədə uğurlu alınmasında müstəsna rolu vardır.Əgər motivasiya nə qədər düşündürücü və qoyulmuş tələbləri  özündə dəqiq əks etdirsə, keçiləcək mövzu bir o qədər uğurlu olacaq.

Çox təəsüf ki, motivasiyanın mahiyyəti bu gün də bir çoxları tərəfindən düzgün başa düşülmür. Bəziləri motivasiya deyəndə movzu ilə bağlı hər hansı şəkil və yaxud videoçarxın müəllim tə-rəfindən şagirdlərə göstərilməsi kimi, bəziləri isə sadəcə bu mərhələni nə yolla olur-olsun, mövzunun adını şagirddən almaq kimi başa düşürlər.Əlbəttə müəllim hər hansı mövzuya motivasiya qurarsa,yuxarıda adı çəkilən üsullardan istifadə edə bilər,ancaq necə? Əgər müəllimin motivasiya məqsədilə istifadə etdiyi hər hansı vasitə şagirdlərdə fərziyyələr doğurursa (motivasiyada fərziyyə-lərin irəli sürülməsi əsas şərtlərdəndir) və şagird düşüncəsini tədqiqata sövq edirsə,bunu düzgün atılmış addım hesab etmək olar.

Biz burda Azərbaycan dili və Ədəbiyyat dərslərində bir neçə mövzuya qoyulmuş motivasiya nümunələrini oxucularla bölüşməyə çalışacağıq.

Azərbaycan dilindən 5-ci sinifdə “Kök və şəkilçi” mövzusu üşün qoyulmuş motivasiya aşağıdakı kimidir.

Şagirdlərə kökü və gövdəsi olan hər hansı ağac şəkli göstərilir və şagirdlərin diqqəti ağacın hissələrinə yönəldilir.Şagirdlərə  sualla müraciət olunur:

Sual:-Əgər ağacın hissələrini (kökü və gövdəni) kəsib bir-birindən  ayırsaq, nə baş verəcək?

Fərziyyələr:-1. Ağac yıxılacaq; 2.Ağacın yarpaqları solacaq;   3.Ağac quruyacaq və məhv olacaq.4.Ağacın kökü gövdədən kənarda torpaqda olarsa,yenidən böyüyəcək, ,formasını və şəklini dəyişmiş bashqa bir ağac şəklində təzahür edəcək.

Şagirdlərin diqqəti məhv olmuş  və və yenidən əmələ gəlmiş ağaca yönləndirilir.

Bu şəkildə qoyulmuş motivasiyadan aşağıdakı kimi tədqiqat sualı çixara bilərik.

“Sözü tərkib hissələrinə ayırdıqda nə üçün kökü əsas hesab edirik?”

Növbəti motivasiya nümunəsi Ədəbiyyat fənnindən 5-ci sinifdə “İsgəndərin taxta çıxması” əsərinin təhlili üzərində iş mövzusuna qoyulmuş motivasiyadır.Mövzuya motivasiya qoymaq üçün şagirdlərin aşağı sinifdən tanış olduqları H.Əliyevin “Rəhbərlik etmək üçün gərək mənəvi hqqın olsun!” fikiri ortaya atılır və müəllim şagirdlərə suallarla müraciət edir.”İnsanda hansı keyfiyyətlər olmalıdır ki,onun rəhbərlik etməyə haqqı çatsın?”

Fərziyyələr:-Rəhbər insan dözümlü olmalıdır; səbrli olmalıdır; xalqını sevməidir; ağıllı olmalıdır, vicdanlı olmalıdır; ədalətli olma-lıdır;

Şagirdlərin diqqətini sonuncu fərziyyəyə yönəltmək üçün yenə də onlara aşağı sinifdən tanış olan sitat gətirilir.”Dövlət o zaman məhv olar ki,günahkar cəzasız qalanda və günahsız cəzalandırılanda.” (H.Əliyev) Bu motivasiyadan sonra bele bir tədqiqat sualı çıxarmaq olar:”İsgəndəri ədalətli şah hecab etmək olarmı?”

Hər bir tədqiqat sualını çıxarılmazdan əvvəl müəllim şagirdlərdən  fərziyyələri alarkən fikir söyləməkdə onlara tam sərbəstlik verməli,öz şəxsi fikr və yanaşmalarını şagirdlərə məcburən qəbul etdirməməlidir.Alınmış fərziyyələr lövhəyə yazılmalıdır,mövzudan kənar fikirlər ixtisar edilməlidir.

Bu gün biz müəllimlər (xüsusən də fənn kurikulumunu yenicə mənimsəməkdə olanlar) fəal təlimin hər hansı mərhələsini ,o cümlədən motivasiya mərhələsini reallaşdırarkən müxtəlif problem və çətinliklərlə qarşılaşırıq.Bəzən, motivasiya ya məqsədəuyğun olmur,bəzən fərziyyələr doğurmur,bəzən o dərəcədə çətin olur ki,şagird təfəkkürünü tədqiqata sövq etmək əvəzinə, blokadaya salmış olur.Təbii ki,bu problemlər,çətinliklər bu gün üçün realdırsa, sabah üçün artıq həllini tapmış və geridə qoyduğumuz bir məsələyə çevriləcək.Ən azından ona görə ki,müəllim fənn kurikukulumunun məzmun və mahiyyətini bu günə nisbətən sabah daha çox mənimsəyəcək,fəal dərsin mərhələlərini reallaşdırmaq onun özü üçün vərdişə çevriləcək.

Dərsdə motivasya mərhələsini reallaşdıran müəllimin qarşı-   sına çıxan çətinliklərin bir qisminin  aradan qaldırılması üçün öz təcrübəmizdən çıxış edərək belə bir təklif irəli sürürük ki,müəllim motivasiyanı hazırlayarkən  bu mərhələdə istifadə edəcəyi texnikanı  əvvəlcədən müəyyənləşdirməli,və həmin texnikanın tətbiqetmə metodunu yaxşı  bilməlidir.Müəllim bu mərhələni reallaşdırmaq üçün aşağıdakı texnikalardan hər hansı birinə müraciət edə bilər.Bu BİBÖ,beyin həmləsi,klaster,auksi-on,anlayışın çıxarılması ,suallar və bu sıradan olan başqa texnikalar ola bilər.Əvvəldə verilən iki motivasya beyin həmləsi əsasında qurulub.Anlayışın çixarılması texnikasına əsaslanan növbəti motivasiya Azərbaycan dili fənnindən 5-ci sinifdə “Yolda gözəl gedən adam “movzusuna qoyulub.

Müəllim şagirdlərə sualla müraciət edir.”Kimi yolu gözəl gedən hesab edirsiniz?”Sualı açacaq cavab lövhənin mərkəzində gizlədilir və şagirdlərin fərziyyələri onun ətrafına yazılır.

Fərziyyələr:  Yolda gözəl yerişlə addımlayanı;  yol hərəkəti qaydalarına riayət edəni;  yolu çətinliklə keçən qocaya kömək edəni;  yolda hərəkət zamanı maneə yaradacaq nəyisə (daşı,şüşə qırıntılarını və s.)aradan qaldıranı;

Hər bir fərziyyə ayrılıqda müzakirə olunur , üstünlükləri və əhəmiyyəti xüsusi vurğulanır .Şagirdlər mövzuya yönəldildikdən sonra mərkəzdə gizlədilmiş fikir ortaya çıxarılır: “Yolda hərəkətin çətinləşməsinə,və hər hansı (kiçik belə olsa) qəzanın yaranmasına səbəb ola biləcək maneəni özü aradan qaldırmağa cəhd edən hər kəsi yolu gözəl gedən hesab etmək olar.”

Tədqiqat sualı: “Nə üçün hökmdar keçirdiyi yarışın qalibini ənənəvi olaraq yolu sürətlə keçdiyinə görə yox,yolu gözəl gəldiyinə görə mükafatlandırır.” Hətta yaxşı olar ki,tədqiqat sualının özü də fərziyyələr yaratsın.Yuxarıda çıxarılmış tədqiqat sualının doğurduğu fərziyyələr aşağıdakı kimi ola bilər.

Hökmdar ənənəni pozmaq istəmişdi;

Hökmdar yarışlara yenilik gətirmək istəmişdi;

Hökmdar yolun insan həyatındakı rolunu ön plana şəkmək istəmişdir.

Ümidvarıq ki,göstərdiyimiz  nümunələr hər hansı bir məsələnin həlli zamanı müəllimlərə və şagirdlərə qismən də  olsa,yardımçı olacaq.

                                           
                                      İsgəndərova Yeganə Əvəz qızı
                                                                "Azərbaycan müəllimi" qəzeti